A ka ekzistuar Homeri ?

A ka ekzistuar Homeri ?
Nga Dardan Leka
Lucieni i Samosatës në shekullin e II-të pas erës sonë e imagjinon një takim, një intervistë me Homerin në librin e tij, “Ngjarje të vërteta” ku shprehë kënaqësinë se ky takim imagjinativë më Homerin do jepte rezultate të frytshme për lexuesin ku në këtë kohë çdo grekë si dhe latinë digjej nga dëshira për tê njohur të vërtetën se, nga cili vend e kishte prejardhjen Homeri, prandaj Lucieni në një takim që pati më të në një ishull, ia shtron këto pyetje Homerit;
Nga cili vend jeni ?
- Edhe sot e di që shumica interesohen të dinë se nga cili vend jam, e di që disa mendojnë se jam nga Shios, tjerët nga Smirna, shumica mendojnë se jam nga Kolofoni. Mirëpo, në realitet unë jam nga Babiloni, ku bashkëqytetarët e mi nuk më thërrisnin Homer por Tigranë! Pastaj, i dërguar si pengë, (që do thotë homeros) tek grekët, kam ndërruar emrin.
Kur e pyeta se, a i keni shkruar ju, vetë me dorën tuaj këto vargje, ai mu përgjigj:
- Po, vetë më dorën time!
Pa dyshim se Iliada e Homerit i bëri Dardanët të pavdekshëm përmes këngëve të kësaj vepre letrare por, edhe para Homerit, i cili besohet se jetoi në shekullin e IX-të para Krishtit, dardanët ishin të përmendur në fyshekët e hieroglifëve egjiptase, ku në vitin 1295 morën pjesë përkrahë Hititve në betejën e Kadeshit kundër faronit Ramsez II, ose së paku 50 vite para luftës së Trojës. Mirëpo dardanët i hasim më këtë emër edhe pas rënies së Trojës, në Eolidë, pra Azi të vogël, derisa këto vise në shekullin e V-të para Krishtit ishin të pushtuara nga persët, Ksenofoni e përshkruan një ngjarje të rëndësishme në lidhje më një princeshën Dardane te quajtur Mania, që sundoi në Eolidë rreth vitit 400 para Krishtit, ose së paku 400 vite pas Homerit. Pra si e shohim, për ekzistencën e dardanëve kemi dëshmi se ky popull ekzistonte dhe nuk ishte shuar pas rënies së Trojës, pra Ksenofoni na e lejon të bazohemi në këtë dëshmi.
Sipas të dhënave tek disa studiues të njohur rreth biografisë së Homerit mendojnë shumica se, këto dy poema, rapsodë të famshme “Iliada” dhe “Odiseu” nuk janë të shkruara kurrsesi në greqisht por në gjuhën joniane. T’ ju kujtomi pak më tej se jonianët u shpërngulën (emigruan) nga brigjet e detit Jonianë, përafërsisht rreth 140 vite pas rënies së Trojës dhe u vendosën në brigjet e Azisë (Turqi e sotme) ku kjo koloni joniane ruante ende gjuhën e të parëve të tyre.
Pra, si e shohim, ka mundësi se jonianet ishin të shtyrë nga dyndjet Doriane të cilët historia i njehë menjëherë pas luftës së Trojës në Ballkan pra që nga 1200 para Krishtit, Dorianët te dalur nga fiset ilire të mesit të Shqipërisë, pushtuan dhe shemben Mikenen, por nuk u ndalen me kaq, ata u sulen mbi të gjithë ishujt e Egjeut derisa u ndalën në Kretë. (lexoni shënimin tjetër; “gurnia dhe mallia doriane)
Ku lindi Homeri ?
Homeri lindi në Kyme, ishull që shtrihet në brigjet e lumit Melese, kështu që edhe sipas këtij lumi e ëma e tij e emëron më emrin Melezigen çunin e tij, mirëpo me vonë e merr emrin Homer në momentin kur ky ia fillon të punonte si arkatar për senatin e qytetit Kyme, megjithëse sytë me vone kishin filluar ta linin atë…
Me emrin Homer në greqishte nuk identifikohet askund më parë ky emër, dhe një gjë tjetër, duhet marrë parasysh se, Homeri asnjëherë nuk e ka shkel Greqinë kontinentale të atëhershme në Athinë dhe nuk mund të themi se ai dinte te fliste greqisht derisa ishte ionienë dhe shkruante një gjuhë e dialekt krejt tjetër…
Kah fundi i jetës së tij më në fund disa miq të tij e këshillojnë që të shkoje në Athinë për ti shkruar vargjet e tij edhe në gjuhën greke mirëpo fatkeqësisht që gjate këtij udhëtimit për ne Greqi, Homeri vdes në ishullin Io dhe aty varroset si poet ionien.
Që në moshën e re Homeri kishte bërë udhëtime te shumta, që nga brigjet e Afrikës Spanjë dhe Egjipt.
Këtu në Egjipt ndalet një kohë të gjatë ku merr të gjitha njohuritë e duhura që pastaj edhe i transmeton përmes “iliades” e “odises” gati të gjitha perëndit e huazuara egjiptase ku më vonë marrin hovin këto perëndi edhe në mbarë Greqinë antike.
Madje derisa kishte qëndruar një kohë të gjatë në Egjipt, Homeri mëson nga priftërinjtë aq shumë për Parisin dhe Helenen sa që nga ky çast menjëherë aty fillon ideja që të kompozoj poemën “ILIAS” që më vonë e njohim “iliada” titull ne emër të qytetit të Frigjisë, që i kishte dhen Ilius, i biri i Trosit që ishte nipi i Dardanosit te Madh, themeluesit te kësaj dinastie të famshme të ardhur dikur nga Dardania e Ilirisë pellazgjike që kishte migruar për në Frigji diku rreth 1450 para Krishtit.
Pra qytet Ilion njihej më shumë në atë kohë se sa më emrin Troja qe kishte marr këtë emër vetëm me ardhjen e Priamit si mbret i fundit i dinastisë dardane qe vjen pas ne fron pas Laomedonit tiranik !
Laomedoni njihej se ishte një mbret koprrac e tiran pastaj njihet se ai kishte ambicie tjera sa që donte që emrin e babait te tij Ilius ta injoronte dhe t’ia vë emrin këtij qyteti Laomedonia, mirëpo Laomedoni ashtu si edhe e kërkonte e pëson keq nga Herakleu i cili e gjykon me vdekje për një tradhti që i kishte bërë heroit. Laomedoni i kishte dhuruar Herakleut një kali jo nga fara e atyre kuajve të famshëm qe posedonin prej gjeneratash dardanet dhe ruanin me xhelozi farën e këtyre kuajve të pavdekshëm… Pra, Laomedoni i kishte dhuruar heroit një kali te rrejshëm sa që menjëherë në rrugë për Kolshid kali ngordh dhe Herakleu i zemëruar kthehet në Trojë (Laomedonia) ku e vret mbretin Laomedon si ndëshkim për këtë tradhti masakron Laomedonin…
Po e shtjelluam hollë, e gjithë tragjedia trojane fillon nga kjo tradhti e Laomedonit dhe përfundon me shkatërrimin e Trojës…
Nga dorëshkrimet e Homerit mjerisht se ne nuk ka arritur deri tek ne asnjë faqe e shkruar !
I vetmi libër apo dorëshkrim që ka arritur të mbijetoje ishte një dorëshkrim latin i gjetur ne shekullin XII-të pas Krishtit prej të cilit pastaj kopjohen disa libra ne gjuhë të ndryshme. Disa pjesë duke kaluar dorë pas dore e zbukurim pas zbukurimi më në fund sot “Iliaden” dhe “odisen” në këtë gjendje, si poemat e para Europiane.
Desha të shtoj se gjatë qëndrimit te tij ne Itakë Homeri qëndron një kohë të gjatë tek një pasanik i madh me emrin Mentor, i cili i rrëfen jetën e Uliksit, odiseut dhe nga ky çast fillon të kompozon vargje me shkrim, me titull “ODUSSEIA”.
Por edhe ne ishullin Shio (chio), afër Smirnise (bodrumi i sotëm në Turqi) aty e takon një bari me emrin Glokos, po ashtu edhe ky si dhe Mentori janë emra te pastër ilirë, qe Homeri i çmon këta dy persona të çmuar që luajtën role në kompozimin e këtyre dy veprave duke i përmendur në vepra, si personazhe të rëndomtë, por iu kushton homazhe.
Prandaj s’ka dyshime se Homeri ka burime nga ilirët ose pellazgët. Të njëjtën gjë priftërinjtë Egjiptas te cilët i rrëfejnë Herodotit kur ky viziton Egjiptin 400 vjet pas Homerit, po te njëjtat fjalë si i kanë thënë Homerit se Parisi dhe Helena kanë dashur te strehohen ne Egjiptë por nga frika qe mos te hyjnë ne lufte me qytetet greke, egjiptasit i thonë Parisit që të largohet nga vendi i tyre se nuk duan të bien në konflikte me Akejët.
Për jetën e Homerit me se miri ka shkruar Herodoti por edhe Straboni dhe Aristoti mirëpo një studim te veçantë i kushton Madam Dacie ne këtë studim me titull: “Jeta e Homerit”….
Këtu në vijim të njihemi edhe me mendimin nga studiues shqiptar dhe zgjodhëm parathënien për Iliada nga Dr. Engjëll Sedaj:
Çështja Homerike
Interesimi për Akilin dhe personazhet e luftës së trojës zgjojnë interesim në aspektin historikë edhe tek literatura shqiptare siç zgjojnë interesim edhe shumë vende e fise që i këndon Homeri. Disa prej këtyre momenteve historike kanê zgjuar vëmendje edhe tek periudha e Rilindjes Kombëtare në shekullin XIX-të në historiografi si dhe literaturën artistiko letrare duke e ndjekur hipotezën Pellazgjike dhe më disa teori të tjera mbi lashtësinë e popullit shqiptar, prandaj edhe thuhet se lajmet e para mbi fiset ilire dhe vendin e tyre i gjejmë në poemat e Homerit.
Pellazgët ishin objekt studimi jo vetëm i studiuesve shqiptarë por edhe i të huajve, të cilët janë mbështetur më së shumti në të dhënat e Homerit mbi ata pellazgët hyjnor që janë në lidhje edhe më popujt tjerë, disa prej tyre kanë mbetur të panjohur dhe krejt mitikë.
Prej tyre, si pellazgjike në këngët homerike përmenden edhe këto fise tjera; kaonët, thesprotët, kasopejtë, molosët, atamanët, anafilokët, aithikët, orestët, antinanët, enienët, euritanët etj. Homeri thotë sipas këngëve në “Odisea” se, vetëm në Kretë banonin pesë fise me gjuhë të ndryshme, që janë; eteokretasit, kydonët, akejtë, dorianët dhe pellazgët, kurse në Iliadë këndon;
“Në breg të detit kanë zënë vend kerianët dhe ata peoenët harklakuar lelegët, kaokonët diva me pellazgë…”
Bashkë me pellazgët, në këngët homerike ndeshën edhe fise tjera, kështu që nuk mund të lokalizohen në një vend të caktuar në Greqinë antike, por si të shpërndarë në Kretë, Thesali, Epir, Mikenë dhe vende tjera.
Pra e vërteta është se, edhe autorët tjerë antikë i zënë n’gojë pellazgët e vjetër kështu që për studiuesit e mëvonshëm mendimet dhe të dhënat e tyre u kanë shërbyer për ti përforcuar dhe për t’i bërë më të sigurta të dhënat legjendare e mitike mbi ta.
Mirëpo, studiuesit kanë konstatuar se elementet etnike të botës homerike në pjesën dërmuese janë më të vjetra se ajo e kohës së Homerit, gjë që ai është detyruar t’i përmendte popujt e lashtë paragrekë, prej të cilëve shumë shpesh pikërisht pellazgët t’i përcaktonte si një popull jo grekë.
Prandaj edhe elementet etnike të pellazgëve janë krejt të panjohura, të padefinuara mirë si edhe vetë koncepti pellazgjikë më këto elemente mitike, siç u tha më sipër, si një popull hyjnor, sado që ata në Luftën e Trojës kanë mbajtur anën e trojanëve.
Si e shohim, paraqitja e pellazgëve në këngët homerike bëhet me disa kundërthënie. Këtu zakonisht behët edhe dallimi në mes të Akilit dhe Agamemnonit, jo vetëm se këta dy nuk merren veshë mes veti për shkak të një vajze, por më siguri se këta dy vinin nga dy botëra të ndryshme.
Pra duhet thënë gjithashtu se edhe në traditën e një literature të pasur, qoftë nga periudha e rilindësve shqiptarë, qoftë edhe më vonë, dalin disa personazhe të këngëve homerike, historikisht më të afërta, si kur është fjala për Akilin, ashtu edhe për Zeusin pellazgjikë të Dodonës.
Në fakt, pikërisht në Dodonë, si të themi, janë shkolluar protagonistët kryesorë të këngëve homerike; Akili dhe Odiseu, ku Akili i drejtohet Zeusit më këto fjalë; “Mbret i pellazgëve e i Dodonve, o Zeus, ti që nga larg sundon edhe Dodonën “ …këto vargje e kanë motivuar edhe Naim Frashërin.
Si e shohim, pa dyshim se studiuesit në asnjë pikëpamje nuk mund t’i vënë këngët homerike në shërbim të Ilirologjisë më tepër se me të dhënat e shumta mbi dardanët. Prej Homerit e deri më sot Troja dhe heronjtë e luftës së saj kanë tërhequr vëmendjen jo vetëm të letrarëve, piktorëve e artistëve tjerë, por edhe vëmendjen e arkeologëve dhe të historianëve në përgjithësi. Mirëpo, nga hulumtimet e gjertanishme nuk mund të thuhet se janë arritur rezultate përkitazi më ndriçimin e elementeve etnike të trojanëve, të cilët Homeri i quan edhe më emrin dardanët. Në disa raste Homeri bënë dallimin etnik në mes trojanëve e dardanëve si në këngën VII-të këtu; “Trojanë, dardanë, më dëgjoni dhe ju aleatë…”
Tekefundit, edhe vetë emërtimet e ndryshme dëshmojnë dallimet e këtyre dy popujve të Frigjisë.
Duke përfunduar këtë fjalë të hyrjes për monumentin më të madh të letërsisë klasike greko romake, duhet thënë se nga eposet e Homerit, kanë mësuar artin e bukur dhe dijen të gjitha gjeneratat dhe të gjithë njerëzit e ditur në trevën Europiane dhe më gjerë.
Në këtë mënyrë mund të thuhet se edhe vetë Iliada me mitet dhe legjendat e begatshme të saj, paraqet një internacionalizim të vërtetë dhe i bashkon jo vetëm poetët e artistët e botës por edhe popujt dhe kulturat e tyre: ky bashkim bëhet në një mënyrë më të natyrshme se që i bashkojnë popujt dhe kulturat e ndryshme librat ideologjikë e fetarë.
Pikërisht këtu qëndron edhe vlera e madhe artistike e këngëve homerike.
Prandaj, si përkthimi dhe botimi i parë integral, ashtu edhe ky botim i përkthimit të ripunuar i Iliadës nga Gjon Shllaku, i cili u realizua për të parën herë në Prishtinë, shënon një datë të rëndësishme për kulturën shqiptare përgjithësisht, e sidomos për letërsinë Europiane, sigurisht kulmore do jetë edhe në gjithë letërsinë e përkthyer shqiptare.
Një meritë e veçantë dhe lëvdatë i takon z. Abdullah Zeneli për iniciativën dhe nismën e mbarë të tij që në ndërmarrjen botuese “Buzuku” të botohet kjo vepër madhështore e artit letrar, me shpresë se ky poet e adhurues i madh i letërsisë së shpejti do tê vijoje punën edhe më botime të veprave tjera nga antika.
DR. Engjëll Sedaj
Nxjerrur nga “Iliada” përktheu Gjon Shllaku, botimet Buzuku 2006 Prishtinë
1. Nxjerrë pjesërisht nga: Jeta e Homerit sipas Madamme Dacier
2. Dr. Engjëll Sedaj: Çështja Homerike
Përshtatur për Renesancën ilire nga: Dardan Leka